Serbski computer z linux/KDE

Što rěka "serbski computer"?

Serbski computer njeměni prosće, zo móžemy serbske pismiki pisać. To mjeztym wot kóždeho systema wočakujemy. Ale podpěra serbšćiny měła dale hić. Z tym měnimy, zo dyrbja slědowace wěcy k dispoziciji stać:

Serbska prawopisna kontrola. System pak dyrbi być wotewrjeny, zo by so móhł po potrjebje rozšěrić a wudospołnić, wšak prawopisna kontrola bjez gramatiskeje kontrole jenož mało pomha.
Serbske dźělenje słowow
Integrowany serbski synonymowy słownik: Tuchwilu dyrbi pisar, kiž pyta za serbskim słowom z podobnym woznamom, sej přemyslić, kak by swoju mysličku němsce sformulował, a do němsko-serbskeho słownika pohladać. To wězo wliw němčiny na serbšćinu zesylnja.
Serbskorěčne menije w programach a serbskorěčna dokumentacija. Woboje je trěbne, zo njeby so wo computeru "němsce mysliło"; wosebje w serbskich institucijach a šulach tajke něšto trjebamy. Z tym by tež kóždy wužiwar we wotpowědnej instituciji był nuzowany, serbšćinu znajmjeńša pasiwnje wobknježić.
Mamy tak a tak chětro mało ludźi, kiž so ze serbšćinu zaběraja a so za nju angažuja. Tajkim ludźom njeměł jich angažement hišće dodatne pjenjezy płaćić. Z druhimi słowami, podpěra serbšćiny njesmě na programach bazować, kiž dyrbi sej wužiwar dodatnje kupić.

A što z toho hižo eksistuje?

Mamy wšitke horjeka mjenowane dypki do wěsteje měry k dispoziciji. "Do wěsteje měry" rěka, zo dźěło njeje dokónčene. Najmjenje dźěła je dźělenje słowow, kiž hodźi so jako hotowe deklarować, prawopisna kontrola a synonymowy słownik stej wužiwajomnej a w tuchwilnej formje wužitnej, nic pak dospołnej (něšto přez 40.000 słowow), serbskorěčne menije mamy zdźěla a jenož za někotre programy. KDE pak dowoli sej rjad rěčow wubrać, tak zo móžeš prajić, zo chceš hornjoserbske menije, jeli žane su, jeli nic, da pólske, jeli tež te njejsu, němske, japanske, francoske, ... Poslednja resursa je přeco jendźelšćina. A hišće jedna dobra powěsć: Jeli Wy někajki program husto trjebaće a chceće, zo by serbsce rěčał, móžeće jón sami přełožić (to njeje ćežko).

Awtomatiska prawopisna kontrola w kword (programje za předźěłanje tekstow)
kword

Synonymowy słownik w kword (programje za předźěłanje tekstow)
kthesaurus

Čehodla linux/KDE a nic MS Windows?

Najhusćišo wužiwa so mjez Serbami MS Windows w někajkej warianće a MS Word. Njeby potom logiske było, serbski Windows wudać? Ja sej myslu, zo rěči wjele dypkow přećiwo Word a Windows:

Přemožaca wjetšina wirusow je napisana za Windows (nadběh na Windows-registry) a zalěze z wěstotnymi dźěrami we Word, Excel a Internet Explorer. To měło přerěznemu wužiwarjej hižo přičiny dosć być, zo by so runje tutych programow pasł kaž čert swjećeneje wody. Alternatiwy steja tež wužiwarjej Windowsa k dispoziciji: Město Word a Excel hodźi so OpenOffice wužiwać, kiž a) ničo njepłaći b) je kompatibelny k MS Office-dokumentam c) ma tež hornjoserbsku prawopisnu kontrolu a synonymowy słownik. (Wobroćće so na mnje, jeli maće zajim.) Město Internet Explorer hodźi so Mozilla abo Firefox wužiwać, za kotrejž eksistuje samo hornjoserbska wersija (dźakowano Michaela Wolfa).
Najlěpši škit před nadběhom wirusow na Windows-registry je, hdyž žanu nimaš, potajkim tež žadyn Windows. Hladajo na to, zo so dźeń a wjace wirusow namaka a zo móže wirusowy scanner jenož fungować, hdyž wirus znaje (štož sej pak žada, zo je wotpowědny wirus hižo něhdźe škodu načinił, na př. runje na Wašim computeru!), mam tutu kročel za najrozumnišu za kóždeho, kiž sej swoje daty waži.
MS Windows je copyrightowana, proprietarna wěc, kiž ženje njeposkićuje wužiwarjam samsne móžnosće kaž swobodny system, hdźež su žórła přistupne. Samo hdy by MS Windows přizwolił, serbskorěčnu wersiju wudać (a na tym móžeš dwělować, hdyž woni zhonja, kelko licensow hodźi so předać), by to rěkało, zo dyrbimy my jako wužiwarjo přidźěłać za system, kiž dyrbimy zapłaćić, z jednym słowom, bychmy swoje samsne dźěło kupowali.
MS Windows njeposkićuje samsne móžnosće přełožowanja, kiž su za korektnu serbšćinu trěbne. Abo chceće dialogi widźeć z prašenjemi kaž "Ma(tej/ja) so tut(a/ej/e) dataj(a/i/e) zničić?" Z KDE je móžno, zo so gramatika respektuje, kaž widźiće tu deleka we statusowej lince konquerora (5 objektow - 3 dataje - 2 zapiskaj).

To njezaleži na tym, zo su KDE-wuwiwarjo mudriši hač wuwiwarjo Windowsa, ale za Windows je rozsudne, hač so někajka próca tež financielnje wupłaći, za KDE nic, dokelž bazuje hłownje na wólnočasnym dźěle programowarjow a přełožowarjow z cyłeho swěta. A za naš serbski swět njesmě rólu hrać, hač so serbski computer financielnje wupłaći.
Ale serbski computer, jeli bazuje na linuxu/KDE, móže so tež financielnje wupłaćić. Runje w institucijach z wjele computerami je kupowanje computerow droha wěc a modernizowanje computerow za wšěch sobudźěłaćerjow husto z financielnych přičin njeje njeje móžne. Linux/KDE dowoli runočasne wužiwanje samsneho computera přez wjacorych wužiwarjow. Starše, pomałše computery so při tym jako terminale na serweru wužiwaja. Wšitke programy běža při tym na spěšnym computeru, wot starych computerow so takrjec jenož wobrazowka a tastatura wužiwatej. Při tajkim modelu dosaha modernizowanje jednoho computera (serwera), zo bychu wšitcy wužiwarjo profitowali. A jako połnohódny terminal hižo dosaha někajki stary, wotpisany 486-nik abo pentium-I.

Potajkim: Přechod na linux/KDE rěka wužiwać bjezpłatny, wotewrjeny system, kiž poskića porno MS Windows lěpšu wěstosć datow, niše kóšty a podpěru serbšćiny - kak daloko wona póńdźe, jenož wot nas wotwisuje; kóždy móže sobu pomhać.

Husto stajene prašenja

Što linux scyła je?

Wo tym namakaće jara wjele informacije w interneće, dobry započatk za ludźi, kiž němsce móža, je tu.

Što je KDE?

KDE je grafiski dźěłowy powjerch za X11. X11 je woknowy system. Na rozdźěl wot Windowsa funguje linux tež bjez woknoweho systema, a woknowy system X11 njetrjeba KDE, zo by fungował. To dowoli wjele fleksibelnišu konfiguraciju: Na př. je móžno, zo program na jednym computeru běži a na wobrazowce druheho computera wokno wočinja, tak zo móža wjacori ludźo runočasnje z jednym computerom dźěłać.

Kelko linux/KDE płaći?

To wotwisuje. Principielnje steji linux runje kaž KDE darmotnje k dizpoziciji a hodźi so z interneta dele sćahnyć. Móžeće pak tež distribuciju na CDkach kupić; to Wam zalutuje dołhe přizamknjenje na internet a poskići Wam móžnosć, tež profesionalnu pomoc a dalšu, njeswobodnu software dóstać. Wosobinske nazhonjenja pak z tym nimam a doma mam stajny DSL-zwisk na internet, tak zo mje linux woprawdźe ničo njepłaći.

Bych linux/KDE rady wupruwował, ale nochcu swoju Windows-instalaciju zničić. Je to móžno?

Haj. Su tři móžnosće. Jedna móžnosć je instalacija we jednej dataji (umsdos); druha je změnjenje wulkosće particije. Wobě móžnosći fungujetej (sym jej wjace hač jónu wužiwał), stej pak něšto za někoho, kiž woprawdźe wě, što čini. Třeća móžnosć je najjednoriša: Su linux-distribucije, kiž so wot CDki startuja. Wosebje hodźitej so Knoppix abo MandrakeMove; CDowy wobraz móžeće z interneta dele sćahnyć, na CDku palić a z njeje computer startować. Potom maće kompletny (a dosć aktualny) linux k dispoziciji; system drje budźe chětro pomały, dokelž je CDka wjele pomalša hač kruty disk, za pospyt so pak na kóždy pad hodźi a instalacija dalšich pakćikow (kaž tež podpěry serbšćiny) njebudźe móžna.

Bych linux/KDE wužiwał, ale dyrbju Word/Excel/Powerpoint-dokumenty čitać, wobdźěłać a dale dawać móc. Dźe to?

Haj. Za to hodźitej so na př. OpenOffice a Koffice, dalša móžnosć je AbiWord. Koffice (słuša ke KDE) je wjele spěšniši, OpenOffice je kompatibelniši k MS Office. Nimo toho eksistuje móžnosć, jednotliwe Windowsowe programy z Wine abo CrossOver Office startować. Ja sam tež skoro kóždy dźeń Windows-dokumenty dóstawam, čitam a pisam a nimam Windows. Serbska prawopisna kontrola a dźělenje słowow fungujetej tež z OpenOffice, prawopisna kontrola tež z AbiWord (to pak njejsym hišće wuspytał).

OK, mam hišće swobodnu particiju. Kotru distribuciju byšće doporučili?

Započatkarjej pak SuSE pak Mandrake. Woboje so jara jednorje instaluje, Mandrake ma lěpšinu, zo móžeš tři-CD-owu distribuciju darmo z interneta dóstać.

Sym linux instalował, ale serbšćinu sej njemóžu wubrać. Što je so stało?

Ničo. Naše dodawki pak njejsu hišće wšě do distribucijow přiwzate. Nimo toho su so tež zestarjene dataje do nowšich distribucijow přiwzali. Tuž je móžno, zo Waša instalacija njeje nastupajo serbšćinu aktualna. W tym padźe dyrbiće wotpowědne dataje z ruku instalować:

Namakaće je tu. Hladajće najprjedy, hdźe so pola Was *.mo-dataje chowaja, pola mje je to /usr/share/locale. W tym zapisku měli być wšelake podzapiski za daty jednotliwych rěčow po ISO-skrótšenkach a kodowanju, na př. cs za čěšćinu, de_AT za awstrisku němčinu atd. Do tutoho zapiska "locale" dyrbiće pakćik wupakować (trjebaće za to administratorske prawa). Hdyž to činiće, zdźělće mi to prošu a prajće tež, kotru KDE-wersiju a kotru distribuciju sće instalowali. Pohladajće tež na přichodne prašenje: Jeli nima Waša distribucija serbske dataje, faluje najskerje tež serbska tastatura.

Njenamakam žanu serbsku tastaturu!

To zwisuje skerje z X11 hač z KDE. Najnowše distribucije maja tež serbsku tastaturu. Hewak móžeće sej trěbne dataje tu sćahnyć: xfree86.lst dyrbi do /usr/X11R6/lib/X11/xkb/rules, hsb (qwerty) a hsb_qwertz do /usr/X11R6/lib/X11/xkb/symbols/pc. Serbska chorhojčka bydli w $KDEDIR/share/locale/l10n/hsb/flag.png,
na mojim systemje (Mandrake) je to /usr/share/locale/l10n/hsb/flag.png, druhdźe móže to tež /opt/kde3/share/locale/l10n/hsb/flag.png być. W najnowšich distribucijach měła chorojčka pak w pakćiku kde-common być. Mój hłowny pask wupada tak (na prawym boku widźiće serbsku chorojčku jako pokazku, zo je serbska tastatura aktiwna):
kpanel

Přispomnjenje: Dźěłaće-li hewak z němskej tastaturu, je hsb_qwertz to, štož dyrbiće w KDE Control Manager wubrać.

Bych rady někak sobu pomhał, ale njewěm, kak?

Žadyn problem. Wobroćće so prosće na mnje a prajće, što byšće móhli abo chcyli činić. Trjebamy kóždeho a mamy wjele nadawkow, wot rozšěrjenja słownikow hač k přełožowanju programowych tekstow a dokumentacije.

We Wašim słowniku faluja husto trjebane słowa!

Haj, słowniki skoro ženje njejsu kompletne. Jeli namakaće někajke zmylki abo hdyž je so pola Was lisćina słowow nazběrała, kiž w słowniku faluja, pósćelće mi mailku, zo móžu słowniki wotpowědnje rozšěrić.

Ja by kśěł, aby moj computer dolnoserbski powědał, nic gornoserbski. Ga buźo dolnoserbska wersija?

Naše mocy lědma za gornoserbsku wersiju dosegaju, togodla njamogu na to wotegroniś. Naźejam se, až změjomy za krotki cas teke dolnoserbsku pšawopisnu kontrolu na samski part ako gornoserbsku. Źělenje słowow možośo južo wužywaś. Jolic maśo zajm za dolnoserbski KDE a cośo sobu pomagaś, to buźomy zawěsće raźi pomagaś.

Mam hinaše prašenje, kiž tu hišće njeje.

Prošu wobroćće so na mnje. Rady wotmołwju a Waše prašenje tu dodam.

Njepřewozmu žanu zamołwitosć za wobsah eksternych stronow.